Đi ra từ vô thức cộng đồng, cổ mẫu được đúc kết thành những biểu tượng mang tính phổ quát và quy tụ vào huyền thoại dưới dạng một câu chuyện kể. Với truyện ngắn Việt Nam đương đại, một lần nữa cổ mẫu lại trở thành một thành tố trong tư duy nghệ thuật, và không chỉ dừng lại ở đó, đôi khi nó còn đóng vai trò như một nhân vật góp phần thúc đẩy diễn tiến của tác phẩm. Khi tìm hiểu về cổ mẫu nước trong văn chương Việt Nam, nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Thanh Xuân cho rằng: “ khác với nhân vật – Người vốn phổ biến, thường mở ra cánh cửa bước vào xã hội, nhân vật – Nước, vốn đặc biệt, thường mở ra cánh cửa bước vào thiên nhiên” [170; 196]. Đây cũng là một gợi mở quan trọng cho chúng tôi khi đi vào tìm hiểu vấn đề này. Qua quá trình khảo sát, chúng tôi nhận thấy, cùng với nước, lửa và giấc mơ cũng xuất hiện với tư cách là những cổ mẫu và ở một góc độ nào đó, chúng góp phần quan trọng trong việc thúc đẩy diễn tiến câu chuyện, đồng thời trở thành những nhân vật sống động, biến hóa trên trang viết của nhiều nhà văn.