1. LÝ DO CHỌN ĐỀTÀI P. Dourisboure, Jacques Dournes, Geores Condominas, Henri Maitre, Albert Maurice được xem là những người đầu tiên khám phá miền đất cao nguyên Trung phần mà ngày nay chúng ta gọi là Tây Nguyên. Bằng sựtrải nghiệm cả tuổi thanh xuân, những nhà dân tộc học người Pháp này đã đem đến không những cho người Việt, người Pháp mà cảthếgiới biết đến một miền đất được coi là “hoang sơ” nhất hành tinh này. Chính tại nơi đây, họ đã gặp lại thời thơ ấu của loài người, và họnhận ra rằng nền văn minh vật chất đã làm thoái hóa lương tri con người, nơi heo hút và mông muội nhất lại là nơi con người sống với nhau đẹp đẽnhất. Sống với người Tây Nguyên họnhư được trởvềvới tuổi thơtrong sáng. Mọi sựcám dỗvềdanh vọng họ đều xem nhẹ, thậm chí như Jacques Dournes sẵn sàng từbỏtôn giáo của mình để“qui y” “Tôn giáo Tây Nguyên”. Geores Condominas sau khi từTây Nguyên trởvềParis, giữa thủ đô hoa lệ, ông vẫn cởi trần đóng khốvà khắc khoải nỗi nhớvềlàng Sar Luk xa xôi. Đến tận tám mươi tuổi ông vẫn tìm vềthăm lại Tây Nguyên. Tại sao những người đến từnền văn minh hàng đầu thếgiới lại hành động nhưvậy? Nguyên Ngọc, VũHạnh, Trung Trung Đỉnh, Khuất Quang Thụy là những người Việt đến với Tây Nguyên từthời chống Pháp và chống Mỹ, lúc ấy họchưa tiếp cận được với những nghiên cứu vềTây Nguyên của người Pháp. Họchỉhiểu Tây Nguyên qua sựlăn lộn trong cuộc sống chiến đấu của mình. Và họcũng bịTây Nguyên hấp dẫn. Nguyên Ngọc đến tuổi “thất thập” mà vẫn luôn đau đáu với Tây Nguyên, vẫn luôn thấy mình còn mắc nợvới đất và người Tây Nguyên. Trung Trung Đỉnh thì “yêu Tây Nguyên nhưchính quê hương mình”, năm nào cũng dành thời gian vềvới buôn làng để“gội rửa linh hồn” khỏi bụi bẩn thịthành. Tại sao họbịTây Nguyên mê hoặc nhưvậy? 2 Có ai một lần đến với Tây Nguyên mà không khỏi ngạc nhiên với nền văn hóa độc đáo và con người thân thiện trên mảnh đất thấm đẫm chất huyền thoại này. Sựkỳlạcủa văn hóa và con người, vẻ đẹp nên thơvà hùng vĩcủa thiên nhiên Tây Nguyên luôn có một sức hút mãnh liệt với những ai thích khám phá. Và đã khám phá rồi thì sẽbịnó hút lấy, nhưJacques Dournes, Geores Condominas, Nguyên Ngọc, Trung Trung Đỉnh Vậy thỏi nam châm ấy là gì? Jacques Dournes – người đến với đất và người Tây Nguyên từrất sớm, đắm mình trong cuộc sống của họhơn hai mươi năm để đi đến một kết luận: Con người Tây Nguyên hôm nay là nhân chứng vềquá khứ của nhân loại, chỉcho chúng ta biết ngày xưa chúng ta là nhưthế nào; chỉriêng một điều đó thôi, họcũng đã đáng cho chúng ta chăm chú và yêu quí rồi. Quan sát họ, ta thấy hiện lên một bức tranh độc nhất và hấp dẫn vềchính chúng ta trong quá khứ [82, tr. 10]. Nguyên Ngọc- người đầu tiên gieo hạt giống văn học viết trên mảnh đất Tây Nguyên, đã có lần tâm sự: Nói đến Tây Nguyên người ta thường hay nghĩ, nói ngay đến thiên nhiên, núi non, rừng rú, cảnh quan lạlùng của nó. Tất nhiên cái đó là đúng và cũng tác động đến người mới bước chân đến đây. Nhưng còn quan trọng hơn nhiều, theo tôi là nền văn hóa của nó. Các dân tộc Tây Nguyên đã “cấy trồng” trên đất đai núi rừng của mình một nền văn hóa lớn, cực kỳ độc đáo và đặc sắc, lâu đời và bền vững[119, tr. 9]. Nhưvậy chính yếu tố“con người quá khứcủa nhân loại”, “nền văn hóa lớn” của họmới là nét mới lạ độc đáo làm nên sức hấp dẫn đểNguyên Ngọc, 3 VũHạnh, Y Điêng, Thu Bồn, Anh Ngọc, Trung Trung Đỉnh, Phạm Kim Anh, Khuất Quang Thụy, H’Linh Niê, Thu Loan khám phá. Một trong những nhiệm vụhàng đầu của nhà văn là bắc những nhịp cầu đểngười đọc đến với những miền đất xa lạmà do sựràng buộc vềkhông gian và thời gian họkhông thể đến được. Hiện nay, khoảng cách không gian giữa các vùng miền khác nhau đã trởnên gần gũi hơn nhờsựphát triển của giao thông và khoa học công nghệ. Nhưng đối với nhiều người, Tây Nguyên vẫn xa lạ, hoang dã, “rừng rú”. ĐểTây Nguyên gần gũi, thân thương hơn trong mắt mọi người, nhiều nhà văn đã khai phá mảnh đất này bằng thái độtrân trọng và tình cảm yêu thương. Là người sống và làm việc tại Tây Nguyên, chúng tôi muốn khái quát toàn bộsáng tác văn xuôi tiêu biểu nhất vềTây Nguyên dưới góc độvăn hóa và con người đểcó thểxác định vịthếcũng nhưsắc thái độc đáo của văn hóa, văn học Tây Nguyên trong bức tranh chung của văn hóa dân tộc. Qua đó, có thểgiúp cho mọi người hiểu và yêu mến hơn một vùng đất kỳ ảo Tây Nguyên. Một sốtác phẩm viết vềTây Nguyên đã được đưa vào nhà trường và được nhiều người phân tích, đánh giá. Song sựphân tích ấy chỉnặng vềtìm hiểu giá trịhiện thực cũng nhưnội dung tưtưởng của tác phẩm. Thực ra, trong tác phẩm văn xuôi vềTây Nguyên có một dòng chảy văn hóa mà ngọn nguồn của nó là cuộc sống của con người trên một vùng đất thấm đẫm chất huyền thoại, vùng đất của cổtích và sửthi. Nghiên cứu văn hóa và con người trong văn xuôi nghệthuật viết vềTây Nguyên không chỉgiúp hiểu thêm vềmột mảng sáng tác trong văn chương dân tộc, thấy được vẻ đẹp độc đáo vềcuộc sống con người và văn hóa nơi đây, mà còn phục vụcho việc giảng dạy, học tập môn văn trong nhà trường được đúng hướng hơn, toàn diện hơn. Những chính sách vềkinh tếcủa nhà nước nhằm phát triển Tây Nguyên cũng có hai mặt của nó. Một mặt, đời sống của đồng bào được cải thiện đáng kể, họ được tiếp xúc với các nền văn minh trước đây vốn rất xa lạvới họ, thế giới quan thần linh chủnghĩa không còn ngựtrịmột cách tuyệt đối nhưxưa nên nhiều hủtục được xóa bỏ. Nhưng mặt khác, sựphát triển này dẫn đến sựbiến đổi văn hóa cảtheo hướng tích cực lẫn tiêu cực. Hướng tiêu cực có nguy cơ phát triển mạnh hơn làm thay đổi cảhệthống luật tục mà từngàn đời nay vẫn duy trì sự ổn định cuộc sống của họ. Việc khai thác rừng một cách tàn nhẫn, sự 4 phát triển ồ ạt của các công trình thủy điện, ưu tiên mởrộng diện tích các loại cây công nghiệp v.v đã dẫn đến sựrối loạn trong nhịp điệu của tựnhiên, xã hội ởTây Nguyên. Trong sựrối loạn của cuộc sống đó, các tôn giáo ởnước ngoài đã nhanh chóng giành lấy một vịtrí quan trọng trong đời sống tinh thần của người Tây Nguyên. Hệquảlà rất nhiều giá trịvăn hóa truyền thống tốt đẹp đã bịbiến mất. Nghiên cứu vấn đềvăn hóa và con người trong văn học cũng là góp phần nhỏvào việc giữgìn và phát huy bản sắc văn hóa độc đáo của các dân tộc Tây Nguyên đang có nguy cơmai một trước sức tấn công ồ ạt của các dòng chảy văn hóa khác. Trong thời gian gần đây, Tây Nguyên rất được chú ý cảvềchính trị, kinh tếlẫn văn hóa. Vềchính trị, càng ngày người ta càng nhận ra tầm quan trọng của Tây Nguyên, vì nó nằm ởvịtrí là “mái nhà” của Đông Dương. Vềkinh tế, vịthếcủa cây cà phê, hồtiêu Tây Nguyên trên thếgiới và đặc biệt là sựkiện khai thác bô-xit ởTân Rai và Nhân Cơ đã hướng sựchú ý của tất cảcác tầng lớp xã hội vềTây Nguyên. Vềvăn hóa, không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên được UNESCO công nhận là di sản phi vật thểvà truyền khẩu của nhân loại cũng đã dấy lên một phong trào tìm hiểu Tây Nguyên. Trong phong trào có vẻ ồ ạt đó, đã xuất hiện nhiều cách ứng xửchưa thật đúng với văn hóa Tây Nguyên. Một thực tếkhác, những người làm công tác văn hóa (phần lớn là người Kinh) nhiều khi đã không tìm hiểu thấu đáo về đời sống Tây Nguyên nên vô tình họ đã làm nhòa đi màu sắc văn hóa Tây Nguyên. Những điều này đã làm cho những nhà Tây Nguyên thực thụnhưNguyên Ngọc, Nguyễn Tấn Đắc rất bức xúc. Trước thực tế đó, chọn đềtài này chúng tôi cũng mong góp một tiếng nói của mình đểcó thểhiểu đúng hơn vềTây Nguyên và có những cách ứng xửphù hợp hơn.