Nói đến khái niệm văn hoá – dù hiểu rộng hay hiểu hẹp – trong định nghĩa
của nó, bao giờ cũng có chú trọng đến “nét riêng biệt” về mặt tinh thần, mặt
tâm lí, mặt nhận thức giữa các dân tộc, bên cạnh nét riêng biệt về các mặt vật
thể, phi nhận thức khác; hay nói cho cụ thể hơn (như nhiều học giả quan niệm)
đó là “lối nghĩ riêng”, “cách tư duy riêng” của dân tộc đó về các sự vật, hiện
tượng của thế giới xung quanh, của tự nhiên, của xã hội và con người ở đất
nước đó, lãnh thổ đó; cũng được gọi chung là “Văn hóa Nhận thức” (Culture
of Cognition).
Trước hết, ở mặt nội dung của ngôn ngữ, vì chức năng của ngôn ngữ là
phương tiện của tư duy, hay nói như K. Marx: “hiện thực trực tiếp của tư tưởng là
ngôn ngữ”. Đi sâu thêm nữa thì đó trước hết là mặt ngữ nghĩa của các từ, vì nói
như nhà tâm lí học Nga nổi tiếng L. X. Vưgốtxki: “Nghĩa (của từ) đồng thời là
ngôn ngữ và tư duy vì nó là đơn vị của tư duy (bằng) ngôn ngữ”.
Như vậy rõ ràng là: không thể nghiên cứu mối liên quan giữa văn hoá
với ngôn ngữ mà lại bỏ qua vấn đề nhận thức, vấn đề tư duy của những người
thuộc cùng một cộng đồng văn hoá – ngôn ngữ đang được xem xét.
“Lối nghĩ”, “cách tư duy” của một dân tộc – như một thuộc tính của văn hoá
– là nội dung chủ yếu của một giả thuyết nổi tiếng trong ngôn ngữ học, được gọi
là nguyên lí Sapir – Whorf về tính tương đối của ngôn ngữ, mà chúng tôi vừa nhắc
đến ở trên. Giả thuyết này thường được trình bày với hai biến thể như sau:
– Biến thể “mạnh”: Ngôn ngữ quyết định cái cách thức một dân tộc suy
nghĩ, cảm thụ và chia cắt thế giới khách quan (thành các phạm trù). Ngôn ngữ
khác nhau thì tư duy khác nhau.
– Biến thể “yếu”: Ngôn ngữ phản ánh những giới hạn và những ràng buộc
về văn hoá đối với lối nghĩ của dân tộc, thể hiện trong cái cách mà ngôn ngữ
đó chia cắt hiện thực và phạm trù hoá kinh nghiệm. Cho đến hiện nay thì biến
thể “yếu” được thừa nhận rộng rãi, vì nó không cực đoan đến mức “quyết định
luận ngôn ngữ” (linguistic determinism) như biến thể “mạnh”.