Trong lịch sử nghiên cứu về phân vùng văn hóa Việt Nam, Tây Nguyên vẫn
luôn được đánh giá là một khu vực có những nét đặc trưng hoàn toàn khác biệt so với
các khu vực còn lại. Hàng loạt nghiên cứu trong lĩnh vực khoa học xã hội về vùng
văn hóa Tây Nguyên đã từng được công bố tính từ khoảng giữa thế kỷ trước đến nay
cho thấy đây là mảnh đất giàu tiềm năng khai thác về các giá trị văn hóa và nghệ
thuật, thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu cả trong và ngoài nước. Năm
2005, không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên đã được UNESCO công nhận là
di sản phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại. Trong không gian đó, tượng nhà mồ
là một di sản văn hóa thuộc loại hình mỹ thuật dân gian cũng đang từng bước được
bảo vệ và phát huy. Một điểm hạn chế đáng lưu ý trong lịch sử nghiên cứu về vùng
văn hóa – nghệ thuật này là tuy các dân tộc tại đây có ít nhất hai nguồn gốc dựa trên
ngôn ngữ gồm Mã Lai – Đa Đảo và Môn – Khmer nhưng sự thống nhất rất cao về
phong tục tập quán, tín ngưỡng và rất nhiều biểu hiện tương đồng trong nghệ thuật
dân gian của họ đã khiến cho các nghiên cứu trước thường quy tất cả đối tượng nghiên
cứu vào một khái niệm chung là “các dân tộc Tây Nguyên”. Như vậy, những đặc
điểm chung của vùng văn hóa đã được các tác giả chú trọng hơn so với đặc trưng
thẩm mỹ riêng trong nghệ thuật của từng dân tộc. Tổng quan tình hình nghiên cứu
cho thấy sự thiếu vắng các đề tài chuyên biệt về mỹ thuật dân gian của mỗi dân tộc ở
Tây Nguyên, đặc biệt, nghiên cứu riêng về tượng nhà mồ lại càng hiếm hoi hơn nữa.
Trong suốt thời kỳ phong kiến ở Việt Nam, Tây Nguyên từng là khu vực phát
triển bên lề dòng chảy văn hóa ở đồng bằng, mặc dù có tài liệu ghi nhận rằng trong
thời Lê vùng đất này đã từng là phiên quốc của Đại Việt (1471) [33, tr.150] và khoảng
giữa thế kỷ 16, hai vị thủ lĩnh tinh thần của người Gia Rai là Pơtao Pui (vua lửa) và
Pơtao Ia (vua nước) đã được triều đình nhà Lê phong vương, biên niên sử triều
Nguyễn năm 1751 cũng ghi nhận việc “lãnh địa Nước và Lửa đã chịu cống nạp” [26,
tr.33]. Nhìn chung, mối quan hệ này vẫn chưa làm thay đổi đời sống tâm linh, tín
ngưỡng và sinh hoạt truyền thống cũng như quan điểm thẩm mỹ trong nghệ thuật tạo
hình của các dân tộc Tây Nguyên cho đến đầu thế kỷ 20, bằng chứng là tại thời điểm
này những nhà truyền giáo và nghiên cứu Dân tộc học người Pháp đã ghi nhận rằng
các cộng đồng cư dân nơi đây vẫn duy trì kiểu tổ chức xã hội gần như thời nguyên
thủy. Tuy nhiên, chỉ trong vòng một thế kỷ qua, hiện tượng biến đổi xã hội, mai một
các giá trị truyền thống ở Tây Nguyên đã trở thành vấn đề nóng bỏng tại các hội thảo
từ trung ương đến địa phương về nhiệm vụ bảo tồn, phát huy bản sắc dân tộc trong
văn hóa và nghệ thuật Việt Nam. Sự cần thiết và cấp bách của việc nghiên cứu sâu về
các đặc trưng thẩm mỹ trong nghệ thuật điêu khắc của từng dân tộc tại đây nhằm lưu
giữ lại những bằng chứng lịch sử chính xác, đầy đủ hơn trước khi chúng biến đổi theo
chiều hướng lai tạp, mất dần các giá trị bản nguyên cốt lõi là một trong những lý do
chính thôi thúc NCS hướng về tượng nhà mồ Gia Rai khi xác định đề tài luận án.