Với hầu hết các nhà nước thời hiện đại, TTCP được biết đến như một trong những
nhân vật chính trị nổi bật hàng đầu. TTCP là một cá nhân trong một thiết chế mang tính
tập thể song cá nhân đó lại nắm quyền hành pháp, lãnh đạo, điều hành, dẫn dắt Chính
phủ và chịu trách nhiệm về đường hướng phát triển của cơ quan này. TTCP là một chức
danh trong bộ máy HCNN ở trung ương song chức danh đó lại chứa đựng sức mạnh và
tầm ảnh hưởng vươn tới mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Những câu hỏi về TTCP, vì
thế, luôn là những vấn đề chính trị – pháp lý quan trọng thu hút sự quan tâm của nhiều
nhà nghiên cứu thuộc nhiều chuyên ngành khác nhau như: Chính trị học, Chính trị học
so sánh, Luật học
Tiếp cận TTCP từ góc độ chuyên ngành Luật Hiến pháp – Luật Hành chính, làm
sáng tỏ những vấn đề cơ bản về TTCP ở Việt Nam hiện nay với tư cách một chế định
pháp luật là việc làm cần thiết và cấp bách, xuất phát từ những lý do sau:
Thứ nhất, về phương diện lý luận – khoa học
Quyền lực nhà nước vốn là thống nhất và không phân chia, với nguyên lý đó, thành
quả lớn nhất mà Cách mạng tư sản để lại cho nhân loại chính là một công thức phối hợp
triển khai quyền lực nhà nước một cách hiệu quả nhất. Theo đó, sự ra đời của nguyên
tắc tam quyền phân lập là cột mốc đánh dấu sự ra đời quyền hành pháp và bộ máy hành
pháp. Ở nhiều nước, TTCP là người đứng đầu Chính phủ, là chủ thể nắm giữ quyền
hành pháp, lãnh đạo Chính phủ thực thi quyền hành pháp. TTCP đảm nhận vai trò, sứ
mệnh đặc biệt quan trọng trong điều kiện chịu sự kiểm soát chặt chẽ của các chủ thể
nắm giữ các nhánh quyền còn lại và trong sự giám sát thường xuyên của nhân dân. Xã
hội càng phát triển, hành pháp càng chứng tỏ các ưu thế của mình và vì vậy vai trò của
TTCP càng được đề cao. Bởi hành pháp vốn cần đến sự quyết đoán, dám chịu trách
nhiệm và điều đó hoàn toàn phù hợp với sự điều hành của cá nhân.
Ở Việt Nam, theo Hiến pháp hiện hành, bộ máy nhà nước được tổ chức và hoạt động
dựa trên nguyên tắc quyền lực nhà nước là thống nhất nhưng có sự phân công, phối hợp
và kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành
pháp và tư pháp. Với nguyên tắc này, yếu tố “phân quyền” hợp lý được tiếp thu và ghi
nhận. Do vậy, TTCP không còn đơn thuần là “Chủ tịch HĐBT” hay “Bộ trưởng thứ
nhất trong số các Bộ trưởng” như quy định của Hiến pháp 1980. Vai trò của TTCP trên
cương vị người đứng đầu Chính phủ, đứng đầu hệ thống HCNN ngày càng được khẳng
định. Tuy nhiên, so với lý luận phân quyền và kiểm soát quyền lực nhà nước thì nguyên
tắc “phân công, phối hợp, có sự kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực
hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp” là nguyên tắc lai tạo và khá đặc thù của
Việt Nam. Với nguyên tắc này, vị trí, chức năng của Chính phủ và vấn đề kiểm soát
quyền hành pháp đặt ra nhiều vấn đề cần giải đáp. Một mặt Chính phủ dường như độc
lập hơn, phát huy tốt hơn vai trò người đứng đầu hệ thống hành chính, mặt khác lại
được tổ chức và hoạt động dưới sự giám sát một chiều của cơ quan lập pháp và sự lãnh2
đạo toàn diện của Đảng cộng sản Việt Nam. Từ nguyên tắc tổ chức quyền lực nhà nước
khá đặc thù nói trên, dẫn đến những nhận thức chưa thống nhất trong lý luận về quyền
hành pháp, về Chính phủ và người đứng đầu Chính phủ mà khoa học chính trị – pháp lý
cần làm sáng tỏ.