Sự phát triển của tiểu thuyết lịch sử ở Việt Nam cũng như ở châu Âu đã đặt ra nhiều vấn đề lý luận: sự khác nhau trong nhiệm vụ của nhà viết sử và nhà viết tiểu thuyết lịch sử, mối quan hệ giữa sự kiện lịch sử và vai trò của hư cấu nghệ thuật, tiểu thuyết lịch sử và nhiệm vụ soi sáng đời sống thực tại, sự đồng cảm của nhà văn với các nhân vật lịch sử và thời đại lịch sử, các kiểu tiểu thuyết lịch sử trong kinh nghiệm sáng tác của các nhà văn, đặc trưng của tiểu thuyết lịch sử hiện đại. Tiểu thuyết lịch sử phải giải quyết một nhiệm vụ kép, nó phải nhảy qua hai vòng lửa: vòng lửa “lịch sử” và vòng lửa “tiểu thuyết”. Khi miêu tả về lịch sử, cách làm của nhà tiểu thuyết khác với cách làm của nhà sử học, mặc dù cả hai đều dựa vào các cứ liệu lịch sử. Sử gia ghi chép và giới thiệu nhân vật như danh nhân, anh hùng; các biến cố, sự kiện, bài học lịch sử; rồi những tương quan về lực lượng, giai cấp; xu thế phát triển của các giai cấp, các thời đại Còn tiểu thuyết gia lại miêu tả nhân vật lịch sử không chỉ qua các vị vua chúa, tướng lĩnh mà còn qua cuộc sống bình thường hằng ngày của nhân dân, qua những đau khổ và niềm vui, mất mát và hào quang của họ. Chỉ với một vài điểm níu mong manh vào lịch sử, tiểu thuyết gia có thể tưởng tượng, hư cấu và sáng tạo ra một thế giới nghệ thuật riêng. Không những thế, tiểu thuyết gia còn chỉ ra những nguyên nhân sâu xa trong tâm hồn con người, những sự thật đã bị các nhà sử học bỏ qua: “Các nhân vật của tiểu thuyết lịch sử phải sinh động hơn các nhân vật lịch sử, vì các nhân vật của tiểu thuyết lịch sử được trao cho sự sống, còn các cá nhân lịch sử thì đã sống” [11: 450]. Nhiệm vụ của các nhà văn viết về đề tài lịch sử là phải làm sống lại lịch sử, vừa tạo cho nó một sức sống mới để lịch sử có thể song hành cùng hiện tại. Nhờ vậy mà các nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử hiện lên một cách sinh động, nhất quán và đa dạng trong các mối quan hệ với mọi mặt của đời sống.