Theo tiến trình vận động của thơca Việt Nam, đến giữa thếkỷXIV ta thấy thơcó dấu hiệu chuyển biến. ThơThiền phát triển mạnh và chiếm địa vị chủ đạo từthếkỷX đến đầu thếkỷXIV; nhưng đến giữa thếkỷXIV thì lực lượng sáng tác, sốlượng tác phẩm thơThiền đã giảm thiểu. Thơca từgiữa thếkỷXIV vềsau tiếp tục phát triển, nhưng lực lượng sáng tác chủyếu là nhà nho. Nhìn chung sốlượng tác giả, tác phẩm thơphát triển. Quan niệm nghệ thuật, cảm hứng thơca thời gian này chủyếu là thuộc vềloại hình tác giảnhà nho. Nguyên nhân sâu xa của sựthay đổi này là sựthay đổi vịthếcủa tư tưởng Phật giáo đối với xã hội. Vịthếthượng tôn của tưtưởng Phật giáo trên phương diện văn hóa xã hội được thay thếbởi tưtưởng Nho giáo. Giờ đây, Nho giáo ảnh hưởng đến nhiều phương diện văn hóa – xã hội Đại Việt. Vềvăn học, các nhà văn nhà thơ đã sáng tác bằng quan niệm nghệthuật và cảm hứng chịu ảnh hưởng Nho giáo. Quan niệm nghệthuật và cảm hứng này đã thay đổi nhiều so với trước đây. Hiện tượng Nho giáo thay thế địa vịPhật giáo và đi dần đến độc tôn cũng đã diễn ra tương tự ởcác nước Đông Á (tuy có những chênh lệch ít nhiều về thời gian tùy theo hoàn cảnh từng quốc gia). Hiện tượng chuyển đổi địa vịvăn hóa của Thiền và Nho đã ảnh hưởng lớn đến diện mạo văn học, thơca các quốc gia này. Ởnước ta, sau thếhệHuyền Quang, thơThiền không còn nhiều. Một sốbài thơ ảnh hưởng Thiền như “Mai thôn phếtự”, “ĐềGia Lâm tự” (Trần Quang Triều và thi xã Bích Động); “Hạnh ngộ”, “ĐềCam Lộ tự”, “Tương tịch, ký Nam Sơn thiền sư ”(Trần Minh Tông) (1300-1357) có thểxem là những cốgắng duy trì ảnh hưởng của thơThiền. Cũng từ đây, lực 2 lượng sáng tác đã có sựphân hóa, thơThiền cũng không còn thịnh nhưtrước, chất Thiền trong thơcũng không còn đậm đà nhưtrước. Từgiữa thếkỷXIV đến giữa thếkỷXV thơNho đã hoán đổi vai trò thượng tôn của thơThiền. Trong khoảng một thếkỷnày, thơNho đã thểhiện tương đối trọn vẹn tính chất độc đáo của nó. Nó tồn tại và phát triển nhưmột mạch thơ, một dòng thơ, có tưtưởng – cảm hứng chủ đạo, có quan niệm nghệ thuật và đặc điểm thểcách, ngôn ngữkhác biệt với thơThiền trước đó. Sự khác biệt này gợi cho chúng ta nhiều suy nghĩ. Trong khi đó nhiều công trình nghiên cứu vềmảng văn học nhà Nho đã tiếp tục ra đời. Những công trình nghiên cứu vềvăn học nhà Nho cũng tiếp tục phát triển song song với những công trình nghiên cứu vềvăn học Phật giáo, văn học Thiền. Trong đó, ta có thểkể đến những công trình tiêu biểu như “Nho giáo và văn học Việt Nam Trung cận đại”(Trần Đình Hượu). Cũng trong mạch đó, công trình “Loại hình học tác giảvăn học, nhà nho tài tửvà văn học Việt Nam”(Trần Ngọc Vương) (1995) [181] đi vào nghiên cứu loại hình tác giảnhà nho tài tử. Ở “Văn học Việt Nam dòng riêng giữa nguồn chung”(1998), Trần Ngọc Vương bàn đến “văn chương Nho giáo”[184, 114], “Văn học nhà nho thếkỷXIV – XVII”[184,134]. Tác phẩm “Văn học Trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hóa”(Trần Nho Thìn) [153] đã có những ý kiến nhận xét lại những di sản của tác giảTrần Đình Hượu trong nghiên cứu văn học nhà nho. Những công trình này đã làm cho việc nghiên cứu thơvăn nhà nho thêm nhiều sinh khí. Các nhà nghiên cứu đã thật sựchú ý đến thơvăn nhà nho, thơNho. Nhiều công trình nghiên cứu vềthơvăn nhà nho đã tập trung chú ý đến thời gian từgiữa thếkỷXV vềsau. Tuy nhiên vấn đềkhông chỉ đơn giản nhưvậy. ThơThiền tuy mất dần ưu thếnhưng vẫn còn tồn tại. Một sốtác giả đã nghiên cứu vềthơThiền trong thời gian này. ThơThiền trong sựnghiệp thơca của Nguyễn Trãi đã được 3 nghiên cứu bởi nhiều công trình nhưquyển “Nguyễn Trãi” của Nguyễn Thiên Thụ[155], “Từtâm sựqua mọi giai đoạn của cuộc đời đến Thiền trong thơ Nguyễn Trãi”của Thạch Trung Giả[39], “Vềcảm quan Phật giáo trong thơ văn Nguyễn Trãi”của Nguyễn Hữu Sơn [143], “Nguyễn Trãi: Huyễn – Thực và Sắc – Không”(Trần Ngọc Ninh) [162] (Nếu xét riêng thì mạch thơ Thiền Lê – Nguyễn vẫn tiếp tục lưu chuyển thầm lặng qua Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Minh Hành, Nguyên Thiều, Ngô Thời Nhậm, Nguyễn Du Nó tồn tại khiêm tốn bên cạnh thơNho). Tính chất Thiền trong thơ đầu thếkỷXV (tiêu biểu là trong thơNguyễn Trãi) được nhiều nhà nghiên cứu chú ý. Hiện tượng này đã nói lên tính phức tạp của vấn đềnếu tìm hiểu thơ Nho thời điểm giữa thếkỷXIV. Trong cùng một thời gian có sựxuất hiện hai loại hình văn học chịu ảnh hưởng bởi hai tưtưởng triết học khác nhau. Nhưvậy, từsựthay đổi địa vịcủa Nho và Thiền vềmặt văn hóa – xã hội cũng nhưsựkhác biệt vềnội dung và nghệthuật của thơNho và thơThiền đã góp phần xác định sựkhác biệt của hai mạch thơNho và thơThiền. Sựphức tạp vì có cảthơThiền trong sáng tác của các nhà nho (nhưtrường hợp Nguyễn Trãi ) là lý do dẫn đến đềtài “ThơNho Việt Nam từgiữa thếkỷXIV đến giữa thếkỷXV”.Việc nghiên cứu đềtài sẽgóp phần làm sáng tỏnhững phức tạp của thơNho Việt Nam trong khoảng một thếkỷ. Đó là một thếkỷ thơNho biểu hiện nhưmột dòng thơvới những đặc điểm độc đáo trong lịch sửthơca dân tộc. 2. MỤC ĐÍCH N