“Ức Trai tâm thượng quang Khuê tảo” là hình ảnh mà vị vua anh minh Lê Thánh Tông dùng để minh oan và truy tặng cho người anh hùng dân tộc Nguyễn Trãi trong vụ án Lệ Chi viên. Sử liệu này có lẽ đã làm không ít người trong hậu thế chúng ta cảm thấy nhẹ nhõm. “Ức Trai tâm thượng quang Khuê tảo” là hình ảnh mà vị vua anh minh Lê Thánh Tông dùng để minh oan và truy tặng cho người anh hùng dân tộc Nguyễn Trãi trong vụ án Lệ Chi viên. Sử liệu này có lẽ đã làm không ít người trong hậu thế chúng ta cảm thấy nhẹ nhõm. Ngày nay, các vụ việc oan sai không chỉ dừng lại ở sự minh oan mà còn đặt vấn đề bồi thường thiệt hại. 568 tỷ đồng là con số đòi bồi thường oan sai kỷ lục mà ông Nguyễn Đình Chiến, Tổng Giám đốc Công ty cổ phần kinh doanh bất động sản Hải Phòng đưa ra, vì ông đã mất mười năm sống chung với lao lý trước khi Tòa án nhân dân Thành phố Cần Thơ tuyên ông vô tội[1]. Rõ ràng, oan sai thì thời nào cũng có. Nhưng trách nhiệm bồi thường oan sai trong tố tụng nói riêng và bồi thường nhà nước nói chung lại là vấn đề thời sự của đất nước ta trong giai đoạn hiện nay. Bồi thường nhà nước là sản phẩm của xã hội dân chủ và phải được nhìn nhận từ góc độ các nguyên tắc cơ bản của pháp quyền. Trước hết, nguyên tắc của pháp quyền là cơ sở để đặt vấn đề nhà nước có trách nhiệm hay không có trách nhiệm bồi thường khi gây ra những thiệt hại vật chất hoặc tinh thần cho các chủ thể khác. Trong xã hội phong kiến, Nhà Vua là tối thượng, hình phạt không đến trượng phu, lễ nghi không đến thứ dân, nên pháp quyền và bồi thường nhà nước là những vấn đề xa lạ. Trong các xã hội dân chủ, cùng với sự phát triển vượt bậc về kinh tế – xã hội thì quyền con người cũng được quan tâm nhiều hơn. Nhờ đó, pháp quyền được biết đến như là phương thức tổ chức quyền lực nhà nước sao cho sự lạm quyền không xảy ra và quyền của người dân được bảo vệ. Một trong những nguyên tắc cơ bản của pháp quyền là mọi chủ thể đều bình đẳng trước pháp luật. Nhà nước cũng như một tổ chức hay một công dân và đều là một thực thể của pháp luật. Nhà nước là một thực thể pháp lý công. Nhà nước cũng thực hiện các hành vi pháp lý và có khả năng gây thiệt hại cho các chủ thể khác khi hành xử trái pháp luật hoặc vượt quá thẩm quyền của mình. Và khi có hành vi gây thiệt hại cho các chủ thể khác, thì Nhà nước cũng có nghĩa vụ bồi thường một cách bình đẳng như các chủ thể khác trong xã hội. Thứ hai, nguyên tắc của pháp quyền là cơ sở để xác định ranh giới trách nhiệm bồi thường của nhà nước. Trên thế giới, một số quốc gia mà tiêu biểu là Mỹ và Philipin quan niệm và áp dụng nguyên tắc quyền miễn trừ của Nhà nước. Theo đó, Nhà nước Hoa Kỳ không thể bị kiện nếu không có sự chấp thuận của chính quốc gia này[2]. Tuy nhiên, điều đó không đồng nghĩa với việc các Nhà nước này không có nghĩa vụ bồi thường thiệt hại. Một trong những nguyên tắc quan trọng của pháp quyền là Nhà nước chỉ được làm những gì mà pháp luật cho phép. Tính tối thượng của pháp luật trong trường hợp này là công cụ để hạn chế sự lạm quyền có thể xảy ra của các chủ thể có quyền lực. Chính vì nguyên tắc này nên học thuyết về quyền miễn trừ xét xử của Nhà nước không phải là tuyệt đối. Đặc quyền miễn trừ xét xử chỉ có thể được sử dụng khi nhà nước hành động với quyền hạn của chủ quyền quốc gia. Nhà nước hoặc các cán bộ của nhà nước phải chứng minh được rằng, hành động bị khiếu nại là hoàn toàn tuân theo Hiến pháp hoặc các văn bản pháp luật. Khi vượt qua khỏi những giới hạn này thì quyền miễn trừ của nhà nước không thể được áp dụng. Thứ ba, quyền đòi nhà nước bồi thường thiệt hại thường được Hiến pháp hoặc luật ghi nhận. Rõ ràng việc đòi Nhà nước phải bồi thường thiệt hại là một quyền quan trọng của người dân. Và theo nguyên tắc của pháp quyền thì các quyền của người dân phải được Hiến pháp, luật ghi nhận. Điều này cũng hoàn toàn hợp lý khi mà các quyền của người dân được những người đại diện cho họ xem xét, phê chuẩn. Trên thực tế, nhiều quốc gia như Nhật Bản, Đức đều ghi nhận vấn đề bồi thường nhà nước trong Hiến pháp của họ. Cụ thể, trong Hiến pháp của Nhật được quy định ở Điều 17 và Hiến pháp Đức ở Điều 34. Bên cạnh việc quy định trong Hiến pháp, không phải tất cả các nước đều ban hành luật riêng để điều chỉnh về bồi thường nhà nước mà có thể quy định rải rác ở Bộ luật Dân sự và các luật liên quan.