Nguyên nhân, triệu chứng và tác nhân gây bệnh
Bệnh xoăn vàng lá cà chua (Tomato Yellow Leaf Curl Disease – TYLCD) do
begomovirus gây hại được ghi nhận lần đầu tiên trên thế giới từ những năm 1959 tại
Israel với triệu chứng cây còi cọc, sinh trưởng kém, lá non giòn và nhỏ hẹp, lá cuốn
cong lên phía trên và biến vàng. Sau đó, các vụ có dịch bệnh đã xuất hiện rải rác vào
những năm 60, trở nên nghiêm trọng vào đầu những năm 70, tất cả các vùng trồng cà
chua ở Trung Đông đã bị nhiễm bệnh. Hiện nay, bệnh xoăn vàng lá đã trở thành bệnh
virus quan trọng nhất trên cà chua ở khắp thế giới 72. Tại Việt Nam, bệnh xoăn vàng
lá được phát hiện lần đầu tiên vào năm 1970. Bệnh phát sinh và gây hại ở hầu hết các
tỉnh trong cả nước như: Hà Nội, Hải Dương, Hưng Yên, Bắc Ninh, Bắc Giang, Vĩnh
Phúc, Hải Phòng 13. Trong những thập kỷ qua, sự xuất hiện của bệnh xoăn vàng
lá đã được báo cáo ở một số quốc gia ngày càng tăng, cho thấy bệnh này là một mối
đe dọa chính đối với cà chua 92, 143.
Bệnh xoăn vàng lá xuất hiện triệu chứng trong vòng 2 – 4 tuần sau khi nhiễm
bệnh và phát triển đầy đủ triệu chứng trong vòng 2 tháng. Triệu chứng có thể thay
đổi theo điều kiện môi trường, giai đoạn sinh trưởng và điều kiện sinh lý của cây
tại thời điểm nhiễm bệnh 87, 93.
Triệu chứng sớm nhất là lá cong xuống dưới vào phía bên trong. Về sau, lá
không có hình dạng, nhỏ hẹp, biến vàng từ mép và chóp lá lan vào giữa gân; lá
cuốn cong lên phía trên thành hình thuyền; lá non biến vàng mạnh, giòn và nhỏ
hẹp. Triệu chứng biến vàng đặc biệt rõ ở các lá non. Cuống lá có thể xoắn vặn.
Cây lùn còi cọc, mọc nhiều cành nhánh nhỏ, đốt thân ngắn. Cây nhiễm sớm thường
không ra quả do hoa bị rụng 14, 45, 102.
Tác nhân gây bệnh xoăn vàng lá cà chua được xem là một phức hợp gồm nhiều
begomovirus khác nhau gọi chung là virus xoăn vàng lá cà chua – Tomato yellow leaf
12
curl virus 122. Begomovirus là chi lớn nhất trong họ Geminiviridea. Các
begomovirus có bộ gen DNA sợi vòng đơn có kích thước 2.6-2.8 kb. Chúng có bộ
gen kép gồm 2 phân tử DNA gọi là DNA-A và DNA-B hoặc có bộ gen đơn tương
đương DNA-A 72. Bộ gen TYLCV đơn tương đương với DNA-A của các
begomoviruses và chứa sáu khung đọc mở (ORF) được tổ chức theo hai hướng phiên
mã được ngăn cách bởi một vùng liên gen. Dựa trên chức năng cơ bản, các protein
được mã hóa bởi sáu ORF được đặt tên: protein áo (CP / V1), protein di chuyển của
virus (MP / V2), protein liên kết sao chép (Rep / C1), protein hoạt hóa phiên mã (TrAP
/ C2) ), protein tăng cường sao chép (REn / C3) và một protein xác định sự biểu hiện
triệu chứng và sự lây lan của virus (C4) 39, 142. Các begomoviruses lưỡng cực
mã hóa protein con thoi hạt nhân (BV1 / NSP) và protein chuyển động (BC1 / MP)
trên thành phần DNA-B 64. Tất cả sáu protein của các sinh vật đơn phân tử / DNA-
A của các begomoviruses hai phân tử và cả hai protein được mã hóa bởi thành phần
DNA-B của begomoviruses hai phân tử đều cần thiết cho sự lây nhiễm thành công
trên cây ký chủ 82.
Hiện nay, trên thế giới 13 loài vi rút và hơn 25 chủng monopartite begomoviruse
gây bệnh xoăn vàng lá cà chua 49, 51. Các vi rút này được nhóm thành vi rút đơn
phân và vi rút lưỡng phân dựa trên số lượng thành phần bộ gen DNA. Sự liên kết của
chúng với các tế bào alphasatellites và betasatellites được hiển thị. Các quốc gia hoặc
vùng lãnh thổ nơi TYLCV đã được báo cáo chính thức được đánh dấu bằng màu đỏ
cam trên bản đồ thế giới (hình 1.1) 49. Ở Việt Nam đã phát hiện có 6 loài
begomovirus gây ra bệnh xoăn vàng ngọn cà chua là Tomato leaf curl Vietnam virus
(ToLCVV), Tomato yellow leaf curl Kanchanaburi (TYLCKaV) 45, Tomato yellow
leaf curl Vietnam virus (TYLCVNV) 59, Tomato leaf curl Hainan virus (ToLCHnV),
Tomato leaf curl Hanoi virus (ToLCHanV) 61 và Tomato leaf curl Dan Xa virus
(ToLCDXV) 36.